Στα μέσα του 19ου αιώνα η Ιαπωνία βρέθηκε αντιμέτωπη με τον κόσμο της Δύσης. Υπό την πίεση των δυνάμεων που την εκπροσωπούσαν, αλλά και εσωτερικών καταστάσεων, η έως τότε κλειστή χώρα αναγκάστηκε ν’ ανοίξει στον υπόλοιπο κόσμο. Η συνάντηση μ’ έναν πολιτισμό που διέθετε αδιαμφισβήτητη υπεροχή σε πολλά πεδία δημιούργησε ανάμεικτα αισθήματα. Ενθουσιασμός, συνοδευόμενος από περιφρόνηση προς τον εγχώριο πολιτισμό κατέλαβε ένα μεγάλο μέρος του ιαπωνικού λαού. Προσπάθεια αφομοίωσης του ξένου μέσω της μίμησης ήταν τα συμπτώματα αυτής της στάσης. Ανησυχία και φόβος απέναντι στο άγνωστο και στην ισχύ, αλλά και αισθήματα ανασφάλειας και κατωτερότητας απέναντι στη Δύση κατέλαβαν ένα άλλο μέρος. Στο βαθμό που η αφομοίωση δεν μπορούσε ν’ αποφευχθεί δημιουργήθηκε σε πολλούς επίσης το αίσθημα της δέσμευσης, από κάτι που εμφανιζόταν ως εξαναγκαστικό. Όμως εκείνοι που οδηγούσαν τις τύχες της χώρας συνειδητοποίησαν το αναπόφευκτο της αφομοίωσης λόγω ανάγκης: αν ήθελαν η χώρα τους να ζήσει ανεξάρτητη, θάπρεπε να γίνουν εφάμιλλοι με τον ισχυρό.
Μ’ αυτό το σκοπό αποφάσισαν μια σχεδόν συνολική μεταφορά του δυτικού πολιτισμού, που ξεκινούσε από την τεχνολογία κι έφτανε ως τα κυβερνητικά συστήματα, τις πολεμικές μεθόδους, τους νόμους κ.λπ. και έφτανε ως τις τέχνες και τα γράμματα. Για να την πετύχουν, έφεραν ξένους που ανέλαβαν το έργο της μετάδοσης των ειδικεύσεών τους. Για την αφομοίωση της αγγλικής λογοτεχνίας (η οποία προτιμήθηκε ακολουθώντας την ανακάλυψη ότι αυτή η γλώσσα, και όχι τα ολλανδικά, που νόμιζαν έως τότε, κυριαρχούσε στη Δύση) δημιούργησαν μια ανάλογη έδρα στο Πανεπιστήμιο του Τόκυο και την ανέθεσαν επίσης σε ξένους – ένας από τους οποίους υπήρξε, ως γνωστόν, και ο Λευκάδιος Χερν.
Όμως το σχέδιο ήταν, αφού αφομοίωναν ο,τι μπορούσαν από τους ξένους, να τους αντικαταστήσουν μετά με Ιάπωνες, που θα τους σπούδαζαν κατάλληλα στο εξωτερικό. Ως διάδοχο του Χερν επέλεξαν τον έως τότε δάσκαλο της αγγλικής – και μετέπειτα δόξα της σύγχρονης ιαπωνικής λογοτεχνίας – Νατσούμε Σόσεκι, τον οποίο έστειλαν στην Αγγλία, για να σπουδάσει αγγλική λογοτεχνία.
Ο Σόσεκι (1867-1916) βρέθηκε ν’ αποτελεί μέρος της πολιτικής εκσυγχρονισμού της χώρας, που εφάρμοζε η τότε κυβέρνηση. Όπως είπαμε, θεμέλιο αυτής της πολιτικής συνιστούσε η βούληση αφομοίωσης των όπλων της Δύσης με σκοπό την εξίσωση μ’ αυτήν. Ωστόσο, μέσα στη δεκαετία του 1880, εμφανίσθηκε μια καινούργια αντίδραση απέναντι στον ξένο πολιτισμό. Αυτή δημιουργήθηκε από τη συνειδητοποίηση της αξίας του εγχώριου πολιτισμού. Η αντίδραση εκδηλώθηκε σε διάφορα πεδία, όπως η τέχνη, η φιλοσοφία, η θρησκεία, οι επιστήμες, οι κοινωνικές και ηθικές αξίες κ.λπ. και από διάφορες προσωπικότητες, που ανακάλυπταν τους θησαυρούς του παρελθόντος τους και αντιλαμβάνονταν με υπερηφάνεια πόσο αυτοί μπορεί να ήταν όχι μόνο εφάμιλλοι, αλλά συχνά και ανώτεροι από τους αντίστοιχους δυτικούς.
Αυτή η αντίδραση οδήγησε σε μια στροφή προς την παράδοση, στη μελέτη της, στην άντληση έμπνευσης από αυτήν. Αλλά και σε άλλες στάσεις, όπως στην παράδοση μεν, αλλά ανανεωμένη με δυτικά στοιχεία, όπως έχομε στη ζωγραφική τύπου Νιχόνγκα. Στο πεδίο της σύγχρονης ιαπωνικής λογοτεχνίας η ίδια στροφή οδήγησε επίσης σε ανάλογες στάσεις.
Ο Νάτσουμε Σόσεκι υπήρξε από τις πρώτες περιπτώσεις αντίδρασης στο πεδίο της λογοτεχνίας. Κι αυτός ακολούθησε την πορεία που ξεκίνησε από την προσπάθεια αφομοίωσης, στην περίπτωσή του της λογοτεχνίας, ως στοιχείου του δυτικού πολιτισμού. Ωστόσο, με βάση τα στοιχεία που μας δίνει, η απόρριψη της μίμησης δεν φαίνεται να τον οδήγησε στην περιοχή του ιαπωνικού πολιτισμού. Φαίνεται ότι αυτός ο συγγραφέας αποτελεί μια περίπτωση που μοιάζει ξεχωριστή: εκείνη ενός ανθρώπου που θέλησε να δημιουργήσει έργο προσωπικό. Προσωπικό ασφαλώς σημαίνει ανεξάρτητο όχι μόνο από δυτικές, αλλά κι από ιαπωνικές επιρροές. Κατά πόσο το κατόρθωσε αυτό, αποτελεί αντικείμενο μελέτης, την οποία δεν μπορούμε ν’ αναλάβομε στα όρια του παρόντος. Εδώ θα παρουσιάσομε με συντομία το χρονικό της στροφής του Σόσεκι, που μπορούμε να το συνοψίσομε ως μια πορεία από το δυτικό στο προσωπικό.
Η χώρα που, λόγω της αποστροφής που του δημιούργησε, τον οδήγησε στη στροφή, υπήρξε η Αγγλία. Πράγματι, ενώ βλέπομε ότι στο Παρίσι, όπου, καθ’ οδόν προς την Αγγλία, έμεινε μια εβδομάδα, κάνει συνεχώς συγκρίσεις δυσμενείς για την Ιαπωνία – όπως ότι το Γκράν Μπουλβάρ, τη νύχτα, ήταν πενήντα φορές λαμπρότερο από ό,τι η Γκίνζα μια καλοκαιρινή βραδυά, στο Λονδίνο αποστρέφεται τα πάντα, από τους Άγγλους τζέντλεμεν έως και το αγγλικό φαγητό:
«Δεν ξέρω, αν οι τζέντλεμεν της Αγγλίας είναι τόσο εντυπωσιακοί, ώστε ν’ αξίζει την προσπάθεια να τους μιμηθώ∙ εξάλλου, έχοντας ήδη περάσει τη νεότητά μου στην Ανατολή, γιατί ν’ αρχίσω τώρα να μαθαίνω πως να συμπεριφέρομαι από αυτούς τους Άγγλους τζέντλεμεν, που είναι νεότεροί μου;»
Η αποστροφή του προς οτιδήποτε αγγλικό αποκορυφώνεται σε μια απαξίωση του δυτικού πολιτισμού γενικά: «Η δυτική κοινωνία είναι παράλογη. Ποιος δημιούργησε μια τέτοια αποπνικτική κοινωνία; Και τι το ενδιαφέρον έχει αυτή;»
Η σύγκρουση με κάτι το οποίο δεν του ταίριαζε, στον άνθρωπο με τα ασθενικά νεύρα που ήταν ο Σόσεκι, υπέσκαψε την υγεία του, τόσο τη σωματική, όσο και την ψυχική. Παρά ταύτα συνέχισε τις προσπάθειες για να εκπληρώσει το έργο για το οποίο τον έστειλαν, να ειδικευτεί στην αγγλική λογοτεχνία. Όμως, εν τω μεταξύ, είχε δημιουργήσει μέσα του ένα δικό του αίτημα, άσχετο από την επίσημη αποστολή, αλλά βασικής σημασίας για το έργο ενός μελλοντικού καθηγητή αυτού του αντικειμένου: Ο Σόσεκι είδε την αγγλική λογοτεχνία ως μια εκδοχή της δυτικής λογοτεχνίας γενικά. Του δημιουργήθηκε λοιπόν το αίτημα να καταλάβει την ουσία αυτής της λογοτεχνίας, σε τι ακριβώς συνίσταται αυτή. Όμως, παρ’ όλες του τις προσπάθειες, δεν μπορούσε να βρεί αυτή την ουσία. Η αδυναμία κατανόησης, του δημιούργησε το αίσθημα ότι βρίσκεται παγιδευμένος, όπως γράφει, μέσα σ’ ένα σάκκο, απ’ τον οποίο μάταια προσπαθεί να βγεί:
«Εργαζόμουν σκληρά. Πάλευα να πετύχω κάτι. Αλλά κανένα από τα βιβλία που διάβαζα δε με βοηθούσαν να σχίσω το σάκκο και να βγω. Αισθανόμουν ότι ακόμα κι αν έψαχνα από τη μια άκρη του Λονδίνου ως την άλλη, δεν θα μπορούσα ποτέ να βρω αυτό που χρειαζόμουν. Έμενα στο δωμάτιό μου, σκεπτόμενος πόσο παράλογο ήταν αυτό. Καμμιά ποσότητα διαβάσματος δεν μπορούσε να γεμίσει το κενό που αισθανόμουν στο στομάχι μου…»
Η σωτηρία έρχεται απ’ τη μια με την αποδέσμευση της λογοτεχνίας από την αντίληψή της ως ενός δυτικού πολιτισμικού προϊόντος, και από την άλλη ότι αυτή μπορεί να είναι ό,τι ο ίδιος θα θεωρήσει ως λογοτεχνία. Την άνοιξη του 1903 έγινε φίλος με έναν συμπατριώτη του που σπούδαζε στη Γερμανία. Αυτός του σύστησε να παραγάγει τη δική του θεωρία περί λογοτεχνίας. Η συμβουλή αυτή προφανώς προϋποθέτει την απεξάρτηση της λογοτεχνίας από την αντίληψη του προϊόντος ενός ορισμένου πολιτισμού. Ο Σόσεκι περιγράφει αυτή τη σημαντική στροφή επίσης με προσωπική γλώσσα, ως μια κίνηση προς τον εαυτό του και τις δικές του δυνατότητες. Η συνειδητοποίηση ότι αυτό ακριβώς έπρεπε να κάνει, του χάρισε απελευθέρωση από την ανάγκη να καταλάβει τη δυτική λογοτεχνία, από την οποία ήταν εξαρτημένος, αλλά και αυτοπεποίθηση:
«Τότε ήταν που αντιλήφθηκα ότι η μόνη μου ελπίδα σωτηρίας βρισκόταν στο να διαμορφώσω ο ίδιος μια έννοια για το τι είναι η λογοτεχνία, δουλεύοντας από τα θεμέλια και μη βασιζόμενος σε τίποτε άλλο, παρά μόνο στις δικές μου προσπάθειες… Γι’ αυτό άρχισα να διαβάζω βιβλία που δεν είχαν καμμιά σχέση με τη λογοτεχνία. Αν πριν εξαρτιόμουν από τους άλλους, αν υπήρξα αλλοκεντρικός, μου ήρθε η ιδέα ότι πρέπει να γίνω εγωκεντρικός… Ομολογώ ότι η αυτο-κεντρικότητα έγινε για μένα μια νέα αρχή και με βοήθησε να βρω αυτό που θεώρησα ότι είναι το έργο της ζωής μου. Αποφάσισα να γράψω βιβλία, να πω στους ανθρώπους ότι δεν χρειάζονται να μιμηθουν τους δυτικούς, ότι το να τρέχουν τυφλά πίσω από άλλους, όπως έκαναν, θα τους προκαλούσε μόνο μεγάλη αγωνία.»
