Ιδρυτής του Πανεπιστημίου Κέιο, του παλαιότερου ιδιωτικού πανεπιστημίου της Ιαπωνίας, ο Φουκουζάουα Γιουκίτσι είναι μία από τις σημαντικότερες μορφές της νεότερης ιαπωνικής ιστορίας. Το έργο του ως εκπαιδευτικού και διανοητή, μιας περιόδου όπου η χώρα μεταμορφωνόταν με ταχείς ρυθμούς, υπήρξε ιδιαίτερα επιδραστικό.
Ο Φουκουζάουα Γιουκίτσι (福澤 諭吉) γεννήθηκε το 1835 στην Οσάκα. Ο πατέρας του ήταν χαμηλόβαθμος σαμουράι στην υπηρεσία του οίκου Οκουντάιρα του Νακάτσου (βρίσκεται στην περιφέρεια Όιτα στη νήσο Κιούσου). Πέθανε προτού ο Φουκουζάουα φτάσει τα δύο έτη και ο ίδιος έζησε τα παιδικά του χρόνια στο Νακάτσου, όπου αποφάσισε να επιστρέφει η μητέρα του για να μεγαλώσει αυτόν και τα αδέρφια του. Η επιρροή ωστόσο των γονιών του φαίνεται πως ήταν σημαντική για την πορεία του Φουκουζάουα. Όπως αναφέρει στην αυτοβιογραφία του (福翁自伝, 1899)*, ο πατέρας του παρά την χαμηλή του κοινωνική θέση, ήταν ένα αρκετά μορφωμένο και σκεπτόμενο άτομο, ενώ η μητέρα του ήταν μία ασυνήθιστη γυναίκα, με τις δικές της πεποιθήσεις και δυναμισμό.
Η ζωή όμως, βασισμένη στην ιεραρχική οργάνωση και αντίληψη, γνώρισμα της περιόδου Έντο (1603-1867), έμοιαζε για τον ίδιο αποπνικτική. Στα γραπτά του συχνά περιγράφει τις συνθήκες και τους κανόνες των χρόνων εκείνων, καθώς και τη απέχθεια που αυτά του προκαλούσαν, γεννώντας του την επιθυμία να «πάρει εκδίκηση» από το σύστημα αυτό. Διότι, πέρα από την δυσαρέσκεια που ένιωθε κάθε φορά που λ.χ. έπρεπε να τηρεί ανόητες για τον ίδιο τυπικότητες, ήταν εκείνο που δεν προσέφερε στον ευγενικό πατέρα του παρά μόνο βάσανα, αναγκάζοντας τον ίδιο να τον λυπάται καθ’όλη την διάρκεια της ζωής του.
Όταν του δόθηκε λοιπόν η ευκαιρία (1854), ο Φουκουζάουα πήγε στο Ναγκασάκι για να μελετήσει τα οπλικά συστήματα της Δύσης και την ολλανδική γλώσσα (αν και όπως έγραφε αργότερα ο κύριος λόγος ήταν απλά για να ξεφύγει από το Νακάτσου). Την επόμενη χρονιά βρέθηκε στην Οσάκα, όπου φοίτησε στην σχολή Ολλανδικών-δυτικών σπουδών του Κόαν Ογκάτα (1810-1863), Τεκιτζούκου (適塾), ενός από τους πλέον ειδικούς της εποχής στον τομέα. Έμαθε ολλανδικά και στη συνέχεια αγγλικά. Ο ίδιος απορροφήθηκε στην μελέτη. Θεωρούσε τον εαυτό του υπόδειγμα φοιτητή και ήταν περήφανος για την ακεραιότητα που τον χαρακτήριζε. Όπως θα έγραφε αργότερα, στεκόταν στην βροχή χωρίς να βρέχεται.
Η μόνη του αδυναμία όπως έλεγε (και την οποία κατάφερε να ελέγξει αργότερα) ήταν ο εθισμός του στο αλκοόλ. Το 1858 μετακόμισε στο Έντο (το σημερινό Τόκιο), όπου και ίδρυσε την σχολή Κέιο Γκιτζούκου (αρχικά ως Ράνγκακου Τζούκου – μετονομάστηκε το 1868), η οποία εξελίχθηκε στο Πανεπιστήμιο Κέιο, το πρώτο μεγάλο «ιδιωτικό» πανεπιστήμιο της χώρας. Ξεκίνησε έτσι να εκπαιδεύει την νεολαία στους τομείς των «αριθμών και της λογικής», τα δύο βασικά σημεία στα οποία πίστευε πως υστερούσε η ιαπωνική εκπαίδευση. «Όλες μου οι ενέργειες και προσδοκίες στράφηκαν στο να γίνει η δυτική γνώση τμήμα της ιαπωνικής καθημερινής ζωής και να κάνω την χώρα τόσο πλούσια και ισχυρή όσο τα έθνη της Δύσης.»**.
Παράλληλα, ξεκίνησε να εργάζεται ως μεταφραστής για την κυβέρνηση και το 1860 συμμετείχε στην πρώτη αποστολή της Ιαπωνίας στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής (όπου πήγε για δεύτερη φορά το 1867) με το ατμόπλοιο Κάνριν Μάρου και το 1862 στην αντίστοιχη αποστολή στην Ευρώπη. Έχοντας εξοικειωθεί ήδη τα προηγούμενα χρόνια με τις τεχνολογίες και τις επιστημονικές εξελίξεις της Δύσης, μέσω της εκτενούς μελέτης σχετικών συγγραμμάτων, το ενδιαφέρον του κατά την διάρκεια των ταξιδιών αυτών ήταν στραμμένο κυρίως σε ζητήματα οργάνωσης των θεσμών, αλλά και στην οικονομική και κοινωνική ζωή.
Συγκέντρωσε λεπτομερείς σημειώσεις και το αποτέλεσμα της μελέτης του ήταν η συγγραφή του: «Οι Συνθήκες στην Δύση (西洋事情)» (κυκλοφόρησε σε τρεις τόμους 1866, 1868 και 1870), το οποίο γνώρισε ιδιαίτερη επιτυχία, ενώ φαίνεται πως χρησιμοποιήθηκε ως βάση για την συγγραφή του γνωστού ως «Όρκου των Πέντε Άρθρων (五箇条の御誓文)» (1868), ο οποίος αποτέλεσε μια πρώτη γραπτή δήλωση του νεαρού Αυτοκράτορα Μέιτζι, για την πορεία που θα ακολουθούσε η χώρα την νέα εποχή Μέιτζι (1868-1912). Αξίζει να σημειωθεί πάντως, πως δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στην δυνατότητα του να είναι πάντα ανεξάρτητος και «κουβαλώντας» την απέχθειά του για την αλαζονεία των αξιωματούχων, ο Φουκουζάουα δεν θέλησε ποτέ να εμπλακεί προσωπικά με την πολιτική, επιλέγοντας μόνο τον ρόλο του σχολιαστή-αναλυτή.
Στο (εκτενές) γραπτό του έργο καταπιάστηκε με ένα ευρύ φάσμα ζητημάτων (όπως τεχνολογία, οικονομικά, λογιστική, ρητορική, η θέση των γυναικών κ.α.), που ως κεντρικό άξονα όμως είχαν την αλλαγή που απαιτούταν ώστε η Ιαπωνία να μπορέσει να καταστεί ένα ανεξάρτητο, ανεπτυγμένο και ισχυρό κράτος στον παγκόσμιo χάρτη. Η επαφή με την δυτική γνώση ήταν καθοριστικής σημασίας για τον σκοπό αυτό. Πίστευε πως η ανεξαρτησία ενός έθνους εξαρτάται από την ανεξαρτησία των πολιτών του και του πνεύματός τους. Ωστόσο, η προσκόλληση στις ιδέες του παρελθόντος δεν μπορούσε να επιτρέψει την ανάπτυξη του αισθήματος αυτού και ο ίδιος δεν έχανε ευκαιρία να το τονίζει. Για να αναφέρουμε εδώ ένα απλό παράδειγμα, ο ίδιος έλεγε σαρκαστικά: «Εκείνοι οι οποίοι στις μέρες μας, την εποχή του πολιτισμού, τριγυρνούν ακόμη κουβαλώντας τα παλιά δολοφονικά εργαλεία κρεμασμένα στους γοφούς τους, είναι απλά βλάκες. Όσο μακρύτερο το σπαθί, τόσο μεγαλύτερος ο βλαξ. Επομένως θα ήταν όντως δυνατό να αποκαλέσουμε το σπαθί “βλακό-μετρο”.».
Οι ιδέες του βέβαια μπορούσαν να εκληφθούν πολύ αρνητικά από ορισμένες ομάδες του πληθυσμού, σε μια περίοδο που οι βίαιες αντιδράσεις στο «άνοιγμα» των σχέσεων με την Δύση ήταν αρκετά συχνές. Ο ίδιος αναφέρει χαρακτηριστικά στην αυτοβιογραφία του ένα περιστατικό, όταν γυρνώντας από μία νυχτερινή μάζωξη, έχοντας σχεδόν φυγαδευτεί αυτός και η παρέα του με μια βάρκα, σαν ήρθε η σειρά του και κατέβηκε στο Σίνμπασι, παίρνοντας τον σκοτεινό δρόμο για την οικία του και όντας σε εγρήγορση για τυχόν κινδύνους, διέκρινε μία φιγούρα (που «έμοιαζε τεράστια στο φως του φεγγαριού») να πλησιάζει από την απέναντι κατεύθυνση. Οι δύο τους μετακινήθηκαν στην μέση του δρόμου και άρχισαν να προχωρούν και πάλι. Κανείς τους δεν έκανε κίνηση να επιτεθεί και μόλις πέρασαν ο ένας τον άλλον, ο Φουκουζάουα άρχισε να τρέχει. Έχοντας διανύσει λίγη απόσταση, κοίταξε πίσω: ο άλλος άντρας έτρεχε επίσης, απλώς προς την αντίθετη κατεύθυνση. «Πρέπει να ήταν τρομοκρατημένος. Εγώ ήμουν σίγουρα.».
Το πλέον γνωστό του σύγγραμμα «Ενθάρρυνση στη μάθηση (学問のすすめ)» (1876) ξεκινάει με τα λόγια: «Λέγεται ότι ο ουρανός δεν δημιούργησε τον έναν άνθρωπο ανώτερο ή κατώτερο από έναν άλλο. Αυτό σημαίνει πως όταν οι άνθρωποι γεννιούνται από τον ουρανό είναι όλοι ίσοι.». Εκείνο που επιτρέπει σε κάποιους να γίνουν ευγενείς και πλούσιοι, υποστηρίζει, δεν είναι παρά η αφοσίωσή τους στην μάθηση. Ήταν ένθερμος υποστηρικτής της μεθοδολογίας των δυτικών επιστημών και της ανάγκης για μια εκπαίδευση η οποία θα είχε πρακτική εφαρμογή και θα δημιουργούσε το αίσθημα της ανεξαρτησίας στους Ιάπωνες. Προσπάθησε να εισάγει τις έννοιες της ελευθερίας, ισότητας και δημοκρατίας που αντιπροσώπευε το «δυτικό πνεύμα», για τις οποίες έγραφε μεταξύ άλλων και στο έργο του «Περίγραμμα του Πολιτισμού (文明論之概略)» (1875). «Τι σημαίνει λοιπόν πολιτισμός; λέω ότι αναφέρεται στην απόκτηση τόσο υλικής ευημερίας όσο και στην εξύψωση του πνεύματος». Βεβαίως όπως τονίζει, ναι μεν ο δυτικός πολιτισμός είναι πολύ ανώτερος του ιαπωνικού, μετά βίας ωστόσο αγγίζει την τελειότητα. Η Ιαπωνία έπρεπε όμως να εισάγει οτιδήποτε μπορούσε να ταιριάξει στις ανάγκες και σκοπούς της. Το 1882, ίδρυσε και την «εφημερίδα της Επικαιρότητας (時事新報)» στην οποία αρθρογραφούσε κατά καιρούς και δημοσίευε κάποια απ’ τα κείμενά του, ενώ τα συγγράμματα του ήταν τόσο αποδεκτά στην εκπαίδευση που ο όρος «βιβλία Φουκουζάουα» ήταν αρκετά διαδεδομένος.
Υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής του δημόσιου λόγου, όταν ακόμα η πρακτική αυτή από πολλούς θεωρούταν ως μη χρήσιμη για την Ιαπωνία. Το βασικότερο επιχείρημα των υπερασπιστών της άποψης αυτής ήταν η δυσκολία μεταφοράς στον προφορικό λόγο γραπτών κειμένων, τα οποία μπορούσαν να περιέχουν πληθώρα διαφορετικών ιδεογραμμάτων, συχνά ομόηχων. Ο Φουκουζάουα, αν και αναγνώριζε και ο ίδιος την δυσκολία αυτή, διαφωνούσε ως προς την σημασία της. Τελειώνοντας μία από τις ομιλίες του στα μέλη της Μεϊρόκουσα (明六社)*** (βασικών εκφραστών του σκεπτικισμού αυτού), τους απηύθυνε το ερώτημα εάν μπόρεσαν να κατανοήσουν το περιεχόμενο των όσων είπε. Όλοι απάντησαν πως βεβαίως το είχαν καταλάβει και ο Φουκουζάουα έτσι απέδειξε το κενό του επιχειρήματος τους. Ήταν μάλιστα εκείνος ο οποίος καθιέρωσε την χρήση του όρου «演説» ως μετάφραση της λέξης «ομιλία (speech)» στα ιαπωνικά.
Τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του ο Φουκουζάουα υιοθέτησε μια περισσότερο σκληρή και εθνικιστική στάση. Υπήρξε κριτικός απέναντι τόσο στην στάση των δυτικών εθνών, όσο και εκείνων της Ασίας. Εάν η Ιαπωνία ήθελε να είναι ισχυρή, θα έπρεπε όμως να φερθεί όπως οι δυτικές δυνάμεις, ακόμη και στις γειτονικές της χώρες. Η σκέψη του σχετικά γίνεται ξεκάθαρη στο κείμενό του «Αφήνοντας την Ασία (脱亜論)» (1885). Σε αυτό ισχυρίζεται πως η Ιαπωνία θα έπρεπε να «εγκαταλείψει» την Ασία και να προσχωρήσει στις δυτικές δυνάμεις, ως ισότιμο μέλος. Η Ιαπωνία έπρεπε να πάψει να συγχέεται με την οπισθοδρομική Ασία, την οποία αντιπροσώπευαν οι Κίνα και Κορέα, καθώς σε αντίθεση με την αυτοκαταστροφική τους στάση να αντικρούουν την δυτική επιρροή και πρόοδο, η Ιαπωνία είχε ήδη προχωρήσει παρακάτω και αυτό έπρεπε να είναι ξεκάθαρο προς τα έξω. Στη συνέχεια, υποστήριξε θερμά τον Σίνο-Ιαπωνικό πόλεμο (1894-5). Πέθανε το 1901.
Ολοκληρώνοντας την αυτοβιογραφία του και ανακεφαλαιώνοντας την πορεία της ζωής του, έγραψε: «Πόσο χαρούμενη ζωή ήταν αυτή! Και τι σπουδαίες αλλαγές!». Ο Φουκουζάουα σήμερα θεωρείται μία από τις σημαντικότερες μορφές της νεότερης ιαπωνικής ιστορίας. Το έργο του ως εκπαιδευτικού και διανοητή, μιας περιόδου όπου η χώρα μεταμορφωνόταν με ταχείς ρυθμούς, υπήρξε ιδιαίτερα επιδραστικό. Το πρόσωπό του κοσμεί σήμερα τα χαρτονομίσματα των 10.000 Γιέν (έως και το 2024 όποτε και θα αντικατασταθεί με εκείνο του Σιμπουσάουα Εϊίτσι, ενώ οι φίλοι των μάγκα και άνιμε θα έχουν ίσως ακούσει το όνομά του στον γνωστό τίτλο «Bungo Stray Dogs».
*Σημαντικό τμήμα του έργου του έχει μεταφραστεί στην αγγλική και άλλες γλώσσες.
**Ελεύθερη μετάφραση (ισχύει για όλο το κείμενο).
*** Σύλλογος διανοούμενων, μέλος του οποίου ήταν και ο Φουκουζάουα.
