Η σχέση μεταξύ του ιαπωνικού πολιτισμού και του βουδισμού ζεν με έχει απασχολήσει πολύ. Όχι μόνο λόγω της περιρρέουσας σχετικής φιλολογίας, ενισχυμένης κατά πολύ και από τους ίδιους τους ιάπωνες (με προεξάρχοντα τον Ν.Τ. Σουζούκι και το «Zen and Japanese Culture» του το οποίο παραμένει ένα πολύ καλό βιβλίο) αλλά και λόγω της προσωπικής μου σχέσης με τη συγκεκριμένη σέκτα του βουδισμού: μελετώντας τα βουδιστικά κείμενα και κάνοντας την άσκηση ζαζέν επί αρκετά χρόνια, προσπαθώ να δω πόσο αυτά που έχω καταλάβει σχετίζονται με την πραγματικότητα της Ιαπωνίας όπως τη βλέπω καθημερινά. Και όσο περνάει ο καιρός τείνω να καταλήξω στο ότι αν κοιτάξει κανείς προσεκτικά, μπορεί όντως να δει στοιχεία του ζεν στην Ιαπωνία, όμως όχι στην πραγματική Ιαπωνία αλλά στην Ιαπωνία όπως τη φαντάζονται οι ιάπωνες (και ενίοτε οι ξένοι).
Ρεαλιστικά μιλώντας, ο βουδισμός ζεν απαρτίζεται από δύο μεγάλες σχολές, τη Ρινζάι και τη Σότο –και οι δύο είναι σήμερα μεγάλοι οργανισμοί («μεγάλοι» για τα δεδομένα της Ιαπωνίας και του βουδισμού∙ ουδεμία σχέση με το Βατικανό ή το Οικουμενικό Πατριαρχείο) που διοικούν ένα δίκτυο από χιλιάδες μικρούς και μεγάλους ναούς σε όλη τη χώρα. Οι ναοί αυτοί, στη συντριπτική τους πλειονότητα έχουν ως κύριο αντικείμενό τους τις τελετές που σχετίζονται με το θάνατο (δηλ. κηδείες και μνημόσυνα) και ελάχιστα ασχολούνται με την ουσία του ζεν, δηλαδή την άσκηση ζαζέν και την προσπάθεια του ασκούμενου να γίνει καλύτερος άνθρωπος για εαυτόν και αλλήλους μέσω αυτής. Και χωρίς να υποτιμώ καθόλου τη σημασία ενός ναού για την κοινότητα στην οποία βρίσκεται (αργά ή γρήγορα όλοι θα χρειαστούν τις υπηρεσίες τους), πιστεύω ακράδαντα ότι αυτό δεν είναι στην πραγματικότητα ζεν.
Το ζεν που εννοεί ο Ν.Τ Σουζούκι και όλοι όσοι μιλούν και γράφουν για τη σχέση του με τον ιαπωνικό πολιτισμό, θα το βρει κανείς σε ορισμένες κλασσικές πολεμικές τέχνες, στην τελετή του τσαγιού, στην αισθητική των ιαπώνων σε σχέση με τα παλαιού τύπου σπίτια και γενικά στον πολιτισμό που προέρχεται από (και σχετίζεται με) την αυτοκρατορική αυλή του Κιότο –στα στοιχεία δηλαδή του κλασικού ιαπωνικού πολιτισμού που σώζονται μέχρι σήμερα, αν και πολύ μεταλλαγμένα. Βεβαίως οι ιάπωνες καταβάλλουν πολλές προσπάθειες να πείσουν τον εαυτό τους και τους ξένους ότι στη χώρα τους τα στοιχεία αυτά κυριαρχούν, αλλά στην πραγματικότητα του παζλ που λέγεται «Ιαπωνία του 21ου αιώνα» η παρουσία τους είναι περιορισμένη και η ουσία τους σπάνια συνειδητοποιημένη∙ κατά κανόνα, εκφράζεται σαν μια αίσθηση του τι είναι «ιαπωνικό» και τι όχι. Όμως αυτό το τελευταίο είναι που με εμποδίζει να δώσω μια τελική απάντηση στον προβληματισμό μου: αν το ζεν έχει μετουσιωθεί σε μια τέτοια αίσθηση, μήπως τελικά η σχέση του με τον ιαπωνικό πολιτισμό είναι πράγματι πολύ βαθιά;
