
Αν δεν κάνω λάθος, το γράφει κάπου ο Ντόναλντ Ρίτσι, ο πρύτανης των εκπατρισμένων στην Ιαπωνία: οι εργάτες μιας οικοδομής άλλαξαν τα σχέδια του μηχανικού και στον μαντρότοιχό της άφησαν ένα «παράθυρο» ώστε να μη χρειαστεί να κόψουν το κλαδί ενός δέντρου που βρισκόταν εκεί. Το περιστατικό αναφερόταν βεβαίως σαν ενδεικτικό της ιαπωνικής σκέψης σε σχέση με τη φύση και το σεβασμό των Ιαπώνων προς αυτή και είναι αλήθεια ότι όπου υπάρχουν δέντρα βλέπει κανείς να αντιμετωπίζονται με ιδιαίτερη φροντίδα. Παρόλα αυτά, θα δυσκολευόμουν να πω ότι οι Ιάπωνες σέβονται πράγματι τη φύση –ίσως κάτι τέτοιο να ίσχυε παλιότερα (ο Ντόναλντ Ρίτσι έζησε εδώ σχεδόν 60 χρόνια), όμως νομίζω ότι η θέση τους απέναντι στη φύση εκφράζεται καλύτερα μέσω των μπονσάι (και ακόμα περισσότερο μέσω των κήπων τους): η φύση είναι ωραία αν συμπεριφέρεται σύμφωνα με τις επιθυμίες μας.
Αντίθετα με ό,τι πιστεύουν πολλοί, τα μπονσάι (盆栽) δεν ανήκουν σε κάποιο συγκεκριμένο είδος: οποιοδήποτε δέντρο μπορεί να γίνει μπονσάι αρκεί να περάσει από τη χρονοβόρα και επίπονη (τόσο για το ίδιο όσο και για τον δημιουργό του) διαδικασία του κουρέματος και του δεσίματος με σύρματα και καλούπια ώστε να έρθει στο σχήμα και στο μέγεθος που θέλει ο καλλιτέχνης –ναι, πρόκειται για τέχνη και έτσι εκτίθεται και εκτιμάται, τουλάχιστον στη σύγχρονη Ιαπωνία. Η επέμβαση στην ανάπτυξη του φυτού είναι τόσο εκτεταμένη και τόσο μακρόχρονη που το αποτέλεσμα, το «δέντρο που μεγαλώνει σε έναν δίσκο» όπως λέει και το όνομά του, αν και φυσικό, είναι ταυτόχρονα και απολύτως αφύσικο και παρότι ομολογώ ότι εξακολουθώ να εντυπωσιάζομαι και να γοητεύομαι κάθε φορά που βλέπω ακόμα και ένα ημιτελές μπονσάι, δεν μπορώ να το σκεφτώ σαν κάτι πραγματικό. Ίσως επειδή δεν ασχολήθηκα ποτέ με τη δημιουργία του.
Αν και κινεζικής προέλευσης (βεβαίως), τα μπονσάι ταυτίστηκαν με την Ιαπωνία σε σημείο που να θεωρούνται σήμερα ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία του πολιτισμού της∙ αναμφίβολα, το ρόλο τους σ’ αυτό έπαιξαν η διάδοση και η τελειοποίηση εκ μέρους των Ιαπώνων της δημιουργίας τους όμως πιστεύω ότι και αυτό ήταν συνέπεια. Ο πραγματικός λόγος που οδήγησε στη διάδοσή τους ήταν ότι οι Ιάπωνες είδαν επάνω τους μια εξιδανικευμένη εικόνα της φύσης, της ίδιας φύσης την οποία προσπαθούν να δαμάσουν με μέτρια επιτυχία τις τελευταίες τριάντα χιλιετίες. Τα σχετικά βιβλία είναι γεμάτα από αναφορές στο ζεν, στις αρχές ουάμπι-σάμπι, στην ασυμμετρία και σε όλα τα υπέροχα πράγματα που απαρτίζουν την κλασσική ιαπωνική αισθητική, όμως προσωπικά εξακολουθώ να πιστεύω ότι αν πάει κανείς πίσω από όλα αυτά θα δει ένα ακόμα δείγμα ομοιοπαθητικής μαγείας από αυτά που είναι φυσικό να υπάρχουν σε έναν πολιτισμό που στη βάση του έχει τον παγανισμό. Όχι ότι αυτό μειώνει τη γοητεία των ίδιων των μπονσάι, βεβαίως…