Συνέντευξη στον ποιητή Χρήστο Τουμανίδη, Φεβρουάριος 2004
Κύριε Αγραφιώτη, με αφορμή την πρόσφατη έκθεσή σας στην Diana Gallery (12/1-14/2/04) θα θέλαμε να κάνουμε μια μικρή συζήτηση γύρω από τις ποικίλες δημιουργικές δραστηριότητές σας. Και πρώτα – πρώτα, μιλήστε μας παρακαλώ για την «Αλφάβητα, Ουρανειώσεις, γειώσεις» την Ιαπωνότροπη, ας μου επιτραπεί να πω, έκθεση σας. Ποια ήταν τα ερεθίσματα και οι αφορμές της έμπνευσής σας;
Το υλικό της έκθεσης έχει προκύψει ύστερα από μια δεκάχρονη ενασχόληση-έρευνα για το «φαντασιακό του γράμματος»/«το γράμμα του φαντασιακού» [la lettre de l’ imaginaire / l’ imaginaire de la lettre]. Σε κάθε φάση αυτής της πορείας έχουν γίνει διάφορες «δράσεις»: εκθέσεις, αναγνώσεις, επιτελέσεις (performances), κυρίως εκτός Ελλάδος.
Η τελευταία εκδοχή είναι σαφώς επηρεασμένη από την εμπειρία μου στην Ιαπωνία, την άνοιξη του 2003, όταν έλαβα μέρος στο 10ο Διεθνές Φεστιβάλ Performance (Τόκιο, Κιότο, Ναγκόγια, Οσάκα, Ναγκάνο – NIPAF, 03). Στη διάρκεια αυτής της παραμονής διεπίστωσα ακόμη μια φορά την τύχη των σημείων, τα όρια των γλωσσών, την αυθαιρεσία των συστημάτων γραφής, τη σχέση ήχου / εικόνας / νοήματος, κυρίως μεταξύ του λεγόμενου «δυτικού» και «ανατολικού» κόσμου.
Το βασικό ερώτημα εδώ είναι: γιατί στην Άπω Ανατολή δεν ευδοκιμεί το αλφάβητο; Ποιος είναι ο πολιτιστικός ρόλος της Ιαπωνικής γραφής; Υπάρχει μια πολιτιστική αντίσταση μέσω των ιδεογραμμάτων; Αν η Άπω Ανατολή πρόκειται να παίξει ένα σημαντικό ρόλο στο μέλλον, ποια θα είναι η ανέλιξη των συστημάτων γραφής.
Όσο για τον τίτλο της εκθέσεως ξεκινάει από τα δύο ιδεογράμματα “tian wen” για να δηλωθεί πως τα συστήματα γραφής είναι ταυτόχρονα του «ουρανού και της γής», «συγκεκριμένα» και «αφαιρετικά», «υλικά και άϋλα», της «πραγματικότητας» και της «φαντασίωσης»: «Ουρανειώσεις, γειώσεις» και με το ν και σ όπως λέγεται στα Ελληνικά.
Θα θέλαμε λίγο, να αναφερθούμε στη σχέση σας με την Ιαπωνία και τον πολιτισμό της. Ποτέ αλήθεια ξεκίνησε αυτός, ο ιδιότυπος «διάλογος», μεταξύ σας;
Ο «διάλογος» ξεκίνησε το 1968 όταν μια φίλη μου έδωσε να ακούσω ιαπωνική μουσική σ’ένα δίσκο 45 στροφών, πλαστικό, διαφανή, βεραμάν. Ήταν μια ανακάλυψη αντιφατικών συναισθημάτων: ξάφνιασμα, ένταση, περιέργεια, εξωτισμός και ετερότητα. Στη δεκαετία του 1970 στο Παρίσι είχα την ευκαιρία μέσω του κινηματογράφου (στη ταινιοθήκη – αφιερώματα στους Μιζογκούτσι, Οζού, Κουροσάουα, κ.α.) και μέσω των εκθέσεων σε διάφορα μουσεία (π.χ. Guimet) να εξοικειωθώ με ορισμένες πτυχές της ιαπωνικής πολιτιστικής ιστορίας. Ένα ταξίδι στα μέσα του 1980 στο Τόκιο – Νάρα – Κιότο – Οσάκα, είδα τη σχέση ανάμεσα στην «Ιαπωνία, χώρα του πόθου» και την «Ιαπωνία της ηλεκτρονικής επανάστασης και της οικονομικής ανάπτυξης». Από τότε ανακαλύπτω διαστάσεις, διλήμματα και αντιφάσεις της Ιαπωνικότητας (Japoneite). Απ’ότι φαίνεται ο «διάλογος» ή μάλλον αυτή η ανοικτή «βασιλική οδός» προς τα πολλαπλά πολιτιστικά και καλλιτεχνικά προϊόντα και δρώμενα της Ιαπωνίας θα είναι μάλλον ατέλειωτη.
Γνωρίζουμε κύριε Αγραφιώτη πως, ένας εκφραστικός τρόπος μεταξύ των άλλων, είναι και η «Οπτική ποίηση», θέλετε να μιλήσετε για αυτήν την μορφή τέχνης; Κι ακόμη, να διατυπώσετε την άποψή σας, για την προοπτική που έχει η «Οπτική ποίηση» στην Ελλάδα κατά πρώτον και κατά δεύτερον, στον υπόλοιπο κόσμο.
Όπως είχα την ευκαιρία σ ένα πρόσφατο δοκίμιο («Μικρός οδηγός πλοήγησης») με αφορμή την έκθεση «Εικονογραφές», ο όρος «οπτική ποίηση» έχει κυρίως μια ιστορική σημασία, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι είναι μάλλον μια «ατυχής» διατύπωση. Με την έννοια ότι η γραπτή ποίηση, όποιας μορφής μέχρι και η πιο κλασσική – γραμμική ποίηση, ενέχει το «οπτικό» στοιχείο, επομένως ο όρος «οπτική» δεν είναι εδώ ισχυρά διαφοροποιητικός. Ο όρος ”visual” στα αγγλικά δίνει ”visual arts” ανάλογο με τις ”arts plastiques” στα γαλλικά, οπότε ”visual poetry” τείνει να προκαλεί σύγχυση και το ”concrete poetry” να είναι προτιμητέο. Επομένως είναι δύσκολο να μεταφερθούν οι όροι από γλώσσα σε γλώσσα χωρίς συγχύσεις και συμπαραδηλώσεις. Σ’ αυτό το πνεύμα νομίζω ότι η πιο έγκυρη έκφραση θα ήταν «σχηματική ποίηση» ή «ποίηση – σχήματα», αλλά το «κακό» έγινε και ο όρος επικράτησε!
Πέρα απ’αυτόν ίσως τον σχολιασμό το κύριο χαρακτηριστικό της οπτικής ποίησης, που αποτέλεσε μια φάση σ’ αυτό που θα λέγαμε πειραματική ποίηση (1945-75), είναι ότι το ποίημα τείνει από μόνο του να γίνει ένα σημείο, το νόημα του προκύπτει από αλλαγή κλίμακας και χρήσης των γραμμάτων και των λέξεων μ’ένα τρόπο αμφιλεγόμενο, πολύσημο και παιχνιώδη (και ίσως κυνικό). Σε μια εποχή που η ποίηση (ιδιαίτερα στην Ελλάδα) ομφαλοσκοπούσε σε μια ψευδεπίγραφη υπαρξιστικό-ψυχολογίζουσα προσέγγιση ή η ποίηση αναζητούσε ένα στοιχείο επικό σε μια καταγγελτική της σύγχρονης κοινωνικό-πολιτικής πραγματικότητας, η οπτική ποίηση λειτούργησε ως πεδίο αναδίπλωσης της ίδιας της ποιητικής προσέγγισης και ως δοκιμασία των ορίων των ποιητικών τεχνικών.
Μετά το 1980 με την εισβολή των νέων τεχνολογιών (video, πληροφορική, διαδίκτυο…) η ανατροπή της επικράτειας της ”κλασσικής” οπτικής ποίησης ήταν εκρηκτική.
Ποια είναι σήμερα η σημασία της οπτικής ποίησης; Νομίζω ήταν ένα καλό μάθημα για τις σχέσεις εικόνας / νοήματος, γράμματος / εικάσματος που ωστόσο έχει γίνει κτήμα για ορισμένους ποιητές-καλλιτέχνες-επιτελεστές (performers), ώστε να περνάει ως φυσική κατάσταση, ως ένα φυσιολογικό κεκτημένο σε πολλές εκφάνσεις της τέχνης.
Γνωρίζετε ασφαλώς, την ποιητική φόρμα που δημιούργησαν οι Ιάπωνες, το περίφημο χάικου. Έχετε σκεφθεί μήπως, κάποια στιγμή να καταπιαστείτε και σεις ή καλύτερα να εμπνευστείτε από την φιλοσοφία του χάικου και να εκφραστείτε εικαστικά; Πιστεύετε πως μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο;
Και βέβαια υπάρχει η φόρμα του χάικου, αλλά η φόρμα αυτή προϋποθέτει και κάποια συμφραζόμενα και συγκείμενα (context) και θα’ ταν απλό να μεταφέρει κανείς μόνο τη φόρμα και να κρατήσει όλες τις άλλες συνάφειες της Ιαπωνικής πολιτιστικής ζωής. Σ’ αυτό το πνεύμα έχω γράψει πολλά ποιήματα με έμπνευση χάικου ή τουλάχιστον του χάικου όπως εγώ το έχω καταλάβει και μελετήσει, χρησιμοποιώντας βέβαια γαλλικές και αγγλικές ανθολογίες (και αναλύσεις τους). Η συμπύκνωση, η οικονομία και η εμπιστοσύνη στα συναισθήματα που διακρίνω στα χάικου, αποτελούν καίρια ορόσημα στην ποιητική και καλλιτεχνική μου εργασία.
Μιλήστε μας λίγο για τα μελλοντικά σχέδιά σας, γενικά.
Θα ήθελα να συνεχίσω την περιπέτεια των «αλφάβητων», τοποθετώντας αυτήν την προβληματική από το υλικό σε διαφορετικά κοινωνικο-πολιτιστικά περιβάλλοντα σε διάφορα μέρη του κόσμου και ιδιαίτερα εκεί που δεν υπάρχουν«αλφάβητα».
Επίσης θα ήθελα να εκδώσω σε μια Ελληνο-Ιαπωνική έκδοση τα ποιήματα με τίτλο Monogatari και τις φωτογραφίες που επεξεργάστηκα στο τελευταίο ταξίδι στην Ιαπωνία. Θα’ ταν για μένα μια μεγάλη χαρά να πραγματοποιηθεί ως ένα Ελληνoϊαπωνικό έργο – εγχείρημα.
Τι μήνυμα θα θέλατε να στείλετε σ’ένα Ιάπωνα για την σύγχρονη κυρίως Ελλάδα και σ’έναν Έλληνα για την Ιαπωνία που εσείς γνωρίσατε;
Η ελληνική και η ιαπωνική κοινωνία ως κοινωνίες με ιστορικό και πολιτισμικό βάθος βρίσκονται σήμερα αντιμέτωπες με τον ενιαίο παγκοσμιοποιημένο πολιτιστικό χώρο. Απ’ αυτή τη δύσκολη συνάρθρωση του διαχρονικού και συγχρονικού, οι εμπειρίες των Ελλήνων και Ιαπώνων έχουν κοινά και μη κοινά σημεία. Θα’ ταν τουλάχιστον χρήσιμο να αναπτύξουν ανταλλαγές ιδεών, έργων και προταγμάτων (projects) και να οργανώσουν συναντήσεις και καλλιτεχνικές δράσεις. Προσωπικά θα’μουν ιδιαίτερα ευτυχής αν θα μπορούσα να παρουσιάσω στους συμπατριώτες μου, σύγχρονους καλλιτέχνες και ποιητές από την Ιαπωνία, επίσης μερικά από τα πιο σημαντικά Ιαπωνικά Καλλιτεχνήματα.
Δημοσθένης Αγραφιώτης
Ποιητής και εικαστικός καλλιτέχνης (ζωγραφική, φωτογραφική, διαμέσα-intermedia). Συγγραφέας βιβλίων με δοκίμια για την τέχνη ως κοινωνικο-πολιτιστικό φαινόμενο και τη νεοτερικότητα. Ατομικές και συλλογικές εκθέσεις ζωγραφικής, φωτογραφικής και οπτικής ποίησης στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Συμμετοχές σε εκδόσεις, κοινωνικο-πολιτιστικές εκδηλώσεις, ταχυδρομική τέχνη, πολυμέσα και διαμέσα, «εναλλακτικές» καλλιτεχνικές δραστηριότητες. Ειδικό ενδιαφέρον για τις συζεύξεις τέχνης και νέων τεχνολογιών – τεχνοεπιστήμης. Έκδοση φυλλαδίου Τέχνης «Κλίναμεν» (1980-90) και παραγωγή βιβλίων – καλλιτεχνημάτων «Κλίναμεν» . «Κλίναμεν» ηλεκτρονικό (2001-).